پرسشنامه خوب، تحقيق موفق

ناگفته پيدا است که هر تحقيقي بر مبناي مشاهدات، اندازه ها و ثبت ويژگي ها که داده ها
نام دارند، شکل مي گيرد. به عبارتي ديگر، داده ها خوراک تحقيق مي باشند و جمع آوري آنها از ملزومات يک تحقيق مي باشد. جمع آوري داده ها نيز بدون استفاده از ابزار مناسب امکان پذير نمي باشد. از اين رو اکثر قريب به اتفاق تحقيق علمي نيازمند استفاده از پرسشنامه به عنوان ابزار تحقيق مي باشند تا بتوان اطلاعات و اندازه هاي افراد مورد بررسي را در آن ثبت و ضبط نمود. از اين رو مي توان گفت: پرسشنامه، ورقه يا دفترچه اي است که حاوي مجموعه سؤالات از پيش طراحي شده مي باشد و پس از مشاهده و اندازه گيري، پاسخ سؤالات و اندازه هاي افراد در آن ثبت مي شود. پرسشنامه رايج ترين، ساده ترين، ابتدايي ترين و نيز مهم ترين ابزار تحقيق است که محقق در اختيار خود دارد. اهميت پرسشنامه تا آنجا است که نتيجه هر بررسي بستگي مستقيم به کيفيت پرسشنامه و سؤالات آن دارد.
چنانچه پرسشنامه يک تحقيق به خوبي تنظيم شود مي تواند نيازهاي آن تحقيق را مرتفع سازد. در غير اين صورت بخشي از اين نيازها برطرف نشده و باعث کاهش اعتبار تحقيق و يا حتي زير سؤال بردن آن مي شود و کل اعتبار آنرا مخدوش مي نمايد. اثر يک پرسشنامه بر تحقيق تا آنجا پيش مي رود که بسياري از محققين بر اين باورند که « موفقيت يک تحقيق در گرو طراحي يک پرسشنامه ي خوب، جامع و کامل است ».
پرسشنامه مي تواند داراي دو جور سؤال باز و بسته باشد.
سؤال بسته سؤالي است که پاسخهاي آن از قبل پيش بيني و مشخص شده باشد. در اين نوع سؤالات از پاسخگو خواسته مي شود تا جواب سؤال مورد نظر را در قالب يکي از پاسخ هاي از قبل پيش بيني شده مشخص نمايد. مثال بارز و روشن سؤال بسته، سؤال هايي است که به تست هاي چهارجوابي مشهور مي باشد. بايد در نظر داشت که پاسخ سؤال بسته منحصر به چهار جواب نمي باشد و تعداد پاسخ ها مي تواند کمتر يا بيشتر شود. به طور مثال وقتي سؤال در مورد « جنس » دانش آموزان باشد، پاسخ هاي پيش بيني شده فقط مي تواند يکي از دو حالت « دختر » يا « پسر » باشد. اما وقتي که سؤال مورد تحقيق در مورد درس مورد علاقه دانش آموزان باشد پاسخ هاي پيش بيني شده يقيناً بيشتر از چهار موضوع مي باشد و به تعداد درس هاي آن سال دانش آموز مي رسد.
سؤال باز وقتي است که پس از طرح سؤال مورد نياز، فضاي کافي براي پاسخ آن در نظر گرفته شود تا پاسخگو جواب سؤال را به صورت مشروح در پرسشنامه توضيح دهد.
توصيه مي شود که در يک پرسشنامه حتي الامکان از سؤال بسته استفاده شود و در مواردي که طرح سؤال بسته امکان پذير نمي باشد از سؤال باز استفاده شود. زيرا بازبيني، کدگذاري و استخراج نهايي سؤال بسته راحت تر و دقيق تر از سؤالات باز است.
هر چند تنظيم خوب سؤال و تدوين پرسشنامه مطلوب و جامع، علاوه بر دارا بودن دانش لازم نيازمند تجربه، تکنيک، ذوق و هنر طراح و تسلط وي به موضوع مورد بررسي مي باشد، ليکن اهم ويژگي هاي يک پرسشنامه خوب و کارآ به اختصار در زير آورده مي شود. زيرا توجه به آنها مي تواند منجر به تنظيم و تدوين پرسشنامه بهتري گردد.

* سؤالات پرسشنامه بايد کاملاً مفهوم، درک آسان، ساده، روان بدون شبهه باشد.
* سؤالات طولاني نباشد و حتي الامکان از کلمات کم استفاده شود.
* تعداد سؤالات نبايد زياد باشد.
* ساختار و فرمت سؤالات حتي الامکان يکسان باشد.
* سؤالات مطرح شده هدفدار و مجموعه سؤالات جوابگوي اهداف تحقيق باشد.
* از طرح سؤالات اضافي و بي ربط خودداري شود.
* سؤالات حتي المقدور بسته باشد و از سؤالات باز حتي الامکان کمتر استفاده شود.
* پرسشنامه داراي ظاهري آراسته و زيبا و با سليقه تهيه شده باشد.
* تنظيم سؤالات داراي نظم منطقي باشد. يعني هم نظم بين سؤالات و هم منطق بين سؤالات و موضوعات برقرار باشد.
* سؤالات القايي و جهت دار مطرح نشود.
* سؤالات به گونه اي باشد که قابليت طرح داشته و پاسخگو را از نظر اخلاقي در محذوريت قرار ندهد و نيز موجب رنجش، تحقير يا آشکار نمودن نقاط ضعف پاسخگو نگردد.
* پاسخ سؤالات براي پاسخگو مشکل زا نباشد.
* در سؤالات بسته، گزينه هايي که به عنوان پاسخ سؤال در نظر گرفته مي شوند، به صورت جامع ( يعني همه حالات ممکن را شامل شود ) و ناسازگار ( يعني با يکديگر اشتراک نداشته باشند ) طراحي شوند.
* پاسخ ها تا حد ممکن به صورت کمي در نظر گرفته شوند، ولي چنانچه اين امر مقدور نمي باشد، بايد از حالات کيفي استفاده کرد. در صورت استفاده از حالات کيفي، بهتر است آنرا به صورت رتبه بندي بيان نمود.

پس از تنظيم پرسشنامه، محقق بايد دستورالعمل نحوه تکميل آنرا تهيه و همراه پرسشنامه در اختيار آمارگيران قرار دهد. اين دستورالعمل بايد راهنماي خوب و بدون اشکال براي اجرا باشد. در صورت لزوم آموزش هاي لازم را جهت پر کردن پرسشنامه به آنان بدهد.
نکته بسيار مهمي که در تنظيم و تدوين يک پرسشنامه ضرورت دارد ( مخصوصاً پرسشنامه هايي که بايد به وسيله خود پاسخگو تکميل شود )، اختصاص مقدمه اي هر چند کوتاه در ابتداي آن است. اين مقدمه بايد ابتدائاً پاسخگو را مطمئن سازد که اطلاعات جمع آوري شده کاملاً محرمانه نزد محقق باقي خواهد ماند و همواره اصول رازداري رعايت خواهد شد (1). پس از آن به تشريح اهداف و مقاصد مطالعه تحقيقاتي به گونه اي بپردازد تا سؤالات اوليه اي که ممکن است براي پاسخگو مطرح شود را بدون پاسخگو نگذارد. هم محقق و هم طراح پرسشنامه بايد توجه داشته باشند که هر پاسخگويي که دقايقي از وقت خود را به تحقيق اختصاص مي دهد تا اطلاعات مورد نياز آنها را تکميل کند، حق دارد و مي خواهد بداند که چرا اين اطلاعات جمع آوري مي شود و هدف اين تحقيق چيست؟ چرا و چگونه او در اين نمونه واقع شده است؟ چه سازماني اجراي اين تحقيق را عهده دار است؟ او چگونه مي تواند از يافته ها و نتايج اين تحقيق آگاه شود؟ و ... لذا مقدمه ي پرسشنامه بايد اين مهم را به اختصار برعهده گيرد.
نوشتن و قرار دادن نام و آرم سازماني که مسؤوليت اجراي اين اطلاعات را برعهده دارد ( مثلاً وزارت آموزش و پرورش، مرکز آمار ايران، وزارت کشور، دبيرستان ...، دانشگاه تهران ) در بالاي پرسشنامه، بر اعتبار آن افزوده و انگيزه پاسخگو را به تکميل کردن آن ( نسبت به مجهول الهويه و بي نام و نشان ) بيشتر مي کند. (2)

پي‌نوشت‌ها:

1- اين مطلب بايد در عمل هم به طور جدي رعايت گردد.
2- براي کسب اطلاعات بيشتر به: « صانعي، سيدحسن؛ فنون تحقيق: پرسشنامه. تهران. انتشارات انديشمند. 1388 » مراجعه شود.

منبع مقاله :
سيدحسن، صانعي؛ (1391)، الفباي تحقيق، تهران: نشر انديشمند، چاپ دوم